IES MARÍA SARMIENTO. VIVEIRO

a

ELEMENTOS E FACTORES


A situación de Galicia, no Noroeste da Península Ibérica, a cabalo do Océano Atlántico e dos ambientes climáticos da Meseta, xunto coa súa morfoloxía, deu como resultado unha grande diversidade climática. 
O clima galego clasifícase como clima temperado de dominio oceánico sendo determinante o Océano Atlántico que baña as súas costas e que inflúe en toda Galicia, se ben con importantes diferenzas entre a costa e o interior, polo que ha de falarse de clima oceánico puro e oceánico de transición. 
Obsérvanse diferenzas tanto de temperaturas, dende o mar cara ó interior (maior amplitude térmica*) e dende o Norte ó Sur (superior temperatura media), coma de precipitacións, cun litoral máis chuvioso fronte ó interior no que se rexistran secas estivais prolongadas.


ELEMENTOS
Os elementos que caracterizan un clima, son moitos: a temperatura, as precipitacións, a aridez, as néboas, os ventos, a nubosidade, as xeadas (no interior poden superar os 50 días ó ano), a insolación. Pero de todos eles, os principais son a temperatura e as precipitacións.

a) TEMPERATURAS
En xeral, as temperaturas son suaves ó longo do ano sen contrastes apreciables: temperatura media anual entre 10º e 15º C. 


Pero estas medias quedan matizadas por:
- A oceanidade fai que nas zonas costeiras non aparezan temperaturas extremas, pois o mar modera as temperaturas. A amplitude térmica é de 9º na Coruña.

- A continentalización coa conseguinte perda da acción reguladora do océano, fai que a amplitude térmica sexa maior no interior (por riba dos 20º) que na costa. Na Terra Cha ou en Santiago a amplitude térmica acada os 10º-15º , e en Valdeorras supera os 15º

-A latitude, determina que as temperaturas medias sean máis baixas cara ó Norte: en Coruña a media de días que superan os 25º é de 9, mentres que en Vigo é de 40º.

b) PRECIPITACIÓNS
Son abundantes en toda a rexión, oscilando a media anual entre os 600 mm e os 2500 mm. Ó contrario que as temperaturas, as precipitacións e o número de días con choiva van descendendo de noroeste a sueste. Así, na Coruña recóllense 968 mm de auga anuais fronte ós 1.341 de Vigo.
Na distribución das precipitacións inflúe:
- O relevo porque a súa disposición facilita  ou dificulta (corredores e barreiras orográficas) a introdución de masas de aire húmido procedentes do Atlántico. 
Polas Rías Baixas penetran os ventos húmidos e temperados do oeste e suroeste, polas Rías Altas penetran os ventos frescos e húmidos das borrascas do norte. Nos dous casos, as masas que avanzan polas rías son detidas polas serras do fondo, acumúlanse en nubes e reforzan as precipitacións.

Fíxate como as Rías Baixas con orientación SW se converten en vías de penetración  dos sistemas nubosos que avanzan ata as serras de Suido, Faro de Avión e Montes do Testeiro. No seu ascenso verten as precipitacións nas vertentes occidentais situadas a barlovento
-A lonxitude e latitude modifican o tipo e ritmo de precipitacións. Así, son anualmente máis regulares no norte e no oeste, mentres que no sur e no leste son máis torrenciais e estacionais, acusando un importante mínimo de verán con ata dous meses de seca.


Segundo a orixe, as precipitacións (choiva, neve ou granizo) poden ser: 


 - Convectivas. Cando unha superficie se quenta moito, tamén se quenta o aire que hai encima que en consecuencia comeza a ascender. Entón ....


 - De relevo. Se hai un relevo no avance dunha masa de aire húmida, esta precisa ascender. Entón .....



 - De fronte. Se dúas masas de aire distintas, unha fría e outra cálida, chocan, entón ...... (verémolo logo)




FACTORES
Son os trazos particulares permanentes que exercen unha influencia constante e invariable, ou cíclica, sobre os elementos climáticos. Clasifícanse en dous grupos: xeográficos e termodinámicos. 


a) XEOGRÁFICOS

- Latitude. Galicia está situada entre os 42º e os 44ºN de latitude xeográfica, entre o Círculo Polar Ártico e o Trópico de Cáncer, na zona temperada, quedando pois baixo a influencia do aire polar e das masas tropicais que inflúen estacionalmente no seu clima. Tamén a latitude determina a radiación solar, que será menor canto máis ó norte nos situemos.





- Relevo, que actúa tanto sobre as temperaturas coma sobre as precipitacións. 
As temperaturas diminúen coa altura (gradiente térmico vertical), extremanse anual e diariamente (amplitude térmica anual e diaria), e diferencianse entre as que hai nas vertentes de solleiro -orientada ó sur- e nas vertentes de umbría -orientada ó norte).







As precipitacións, aumentan coa altura e polo efecto föehn, de xeito que as vertentes dos relevos periféricos que dan á costa reciben máis humidade por estaren a barlovento que as vertentes opostas que están a sotavento. 
A razón está en que as masas de aire ó topar cun obstáculo orográfico vense obrigadas a ascender, entón arrefrían, condénsanse e dan lugar a precipitacións; logo descenden por sotavento aumentado a temperatura e producindo sequidade. 



Fíxate como nos Ancares vemos a diferencia entre a vexetación das vertentes.





E mira este video con olas no mar de nubes




A influencia marítima marca a diferenza entre oceanidade e continentalidade. Nas costas, o mar suaviza as temperaturas e os contrastes, mentres que nas áreas do interior, lonxe do mar, sucede ó contrario. No litoral, incrementase a formación de nubes e a humidade relativa e, consecuentemente, aumentan as precipitacións. Tamén no litoral se producen as brisas costeiras pola diferenza de temperaturas entre mar e terra.



b) TERMODINÁMICOS
Son os motores da circulación atmosférica:
en altura: a corrente en chorro 
en superficie: as masas de aire, as frontes e os centros de acción


- A corrente en chorro ou Jet Stream circula, de oeste a leste, a unha altitude en torno ós 11.000 m, unha velocidade entre 100 e 300 Km/h. Separa as masas árticas e polares das masas subtropicais, de xeito que se asocia á fronte polar. Non permanece sempre nas mesmas latitudes, en inverno, ralentízase e ocupa unha posición máis meridional polo que as masas frías tamén descenden; pola contra, no verán con máis velocidade ascende de latidude deixando subir as masas tropicais.






Mira estes vídeos e animacións:
1. O aproveitamento do Jet Stream.




2. Animación realizada pola NASA



2. Gráfico para observar as ondulacións estacionais



Como acabamos de ver, en primavera e outono forma ondas (cristas/dorsais* e valgadas*) que provocan que o aire tropical penetre moi ó norte ou masas frías descendan moi ó sur, así como os desprendementos que dan lugar a gotas frías.
Cando se estrangula unha valgada e deixa solta unha bolsa de aire moi frío (DANA: depresión illada en niveis altos), prodúcense as gotas frías,  frecuentes no Mediterráneo a finais do verán ou principio de outono. Nestes casos, unha masa de aire moi quente e húmida se eleva sobre o Mediterráneo, no seu ascenso topa coa masa fría que hai en altura, ascende sobre ela, arrefría, entón condensase en nubes e precipita con fortes tormentas. As consecuencias adoitan ser catastróficas.

Nesta páxina temos unha explicación da formación das gotas frías.



- As masas de aire son grandes porcións de aire, máis extensas que altas, con características de temperatura e humidade horizontalmente homoxéneas, adquiridas nas súas rexións mananciais. 
Clasifícanse por latitude (indica a temperatura) e pola superficie de orixe (indica a súa humidade. As principais son a ártica e a tropical (en menor medida a polar), subdivididas en marítima e continental.


- As frontes son superficies de descontinuidade que separan dúas masas de aire que por ter características distintas non se mesturan. 

Poden ser de catro tipos (vemolos coas animacións): 
- cálida
- fría
- ocluída
- estacionaria
Móvense de oeste a leste producindo perturbacións atmosféricas xeradoras de inestabilidade, a miúdo con precipitacións. 
De grande importancia pola súa influencia é a Fronte polar que separa as masas de aire tropical –cálida e lixeira- e polar -fría e densa- A primeira ascende sobre a segunda. Non está sempre nas mesmas latitudes, senón que se despraza, en correlación coa corrente en chorro, segundo a estación do ano: no verán situase por riba de Galicia e no inverno un pouco máis ó sur, momento no que a súa influencia é maior. 


 A fronte polar e as súas características ondulacións

Ó longo desta fronte orixínanse unha serie de borrascas de tipo ondulatorio separadas por cuñas anticiclónicas (circulación en omega que remata por ocluírse) empuxadas polos ventos do oeste.




- Os centros de acción son áreas de alta (anticiclón) ou baixa (borrasca) presión que poñen en funcionamento as masas de aire. 
Ademais de solas atopámolas distribuídas en bandas horizontais simétricas ó Ecuador (aínda que varían estacionalmente). 





Borrascas
Presión no centro inferior á 1013 mb
Xiran en sentido antihorario 
Aire con nubes que ascende 
Inestabilizan o tempo por seren receptores de ventos Tempo nuboso e con precipitacións



Anticiclóns
Presión no centro superior ós 1013 mb 
Xira en sentido horario 
Aire seco e sen nubes que descende e escapa 
Estabiliza a atmosfera ó bloquear as borrascas 
Tempo seco, frío ou cálido segunda a estación





Os centros de acción represéntanse nos mapas do tempo por medio de isóbaras, liñas pechadas que unen puntos de igual presión. Ó aire desprázase dun anticiclón a unha borrasca seguindo practicamente as liñas das isóbaras que aparecen representadas nos mapas do tempo. Canto máis xuntas están máis forte é o centro de acción.


Mira esta animación


Para Galicia é fundamental o anticiclón das Azores. Varía de posición ó longo do ano en relación coa corrente en chorro e a fronte polar: no verán, cando a fronte polar se sitúa sobre os 60ºN, quedamos baixo a súa influencia con tempo cálido e seco (fai de barreira contra as borrascas do oeste); no inverno, ó situarse máis meridional a fronte polar, quedamos baixo as influencias das baixas presións noratlánticas que traerán frío e precipitacións (ou moito frío e aire seco se penetran os anticiclóns polares).




¿Que ves neste mapa do tempo?



E aínda que non falamos nada do vento, quedemos con este mapa eólico de Galicia. ¿Que te suxire?








EXERCICIOS




DEMOGRAFÍA E HABITAT

Abaixo vemos a cifra de poboación (INE) de Galicia a 1 de xaneiro de 2012. A provincia con máis poboación éA Coruña mentres Ourense ocupa o derradeiro lugar.







Antigo Réxime

O GOBERNO DE GALICIA
O trazo básico ven dado pola centralización e a conseguinte perda de autonomía, de modo a personalidade e o papel políticoque Galicia foise diluindo; a decadencia da lingua propia foi unha das máis claras manifestacións.
O control político comeza coa creación da Real Audiencia en 1480 por parte dos RRCC coa finalidade de someter e pacificar o reino e restaurar a xustiza real fronte ós señores, acostumados a non obedecer máis que os seus propios intereses. Un destes procesos foi o seguido contra o Mariscal Pedro Pardo de Cela.  
O exercicio do poder local realizábase a través de:
xurisdicións, que correspondían tanto a unha referencia xeográfica como ó titular que sobre elas exercía o señorío, e os coutos, con poucos veciños
parroquias, subdivisión eclesiástica dentro duns e outros
correximentos dalgunhas cidades e provincias (inicialmente cinco e logo sete)
A organización dos poderes nestas xurisdicións e correximentos era competencia dos señores que podían nomear a todos ou parte dos membros dos gobernos locais, así como a todos os encargados de administrar xustiza, e percibían os tributos dos seus vasalos. Este señor en poucas ocasións era o rei, pois a maior parte eran señoreadas pola alta nobreza (Lemos, Altamira, Ribadavia, ...), os bispos ou os abades. Por exemplo, o arcebispo de Santiago era o señor do 18% da poboación de Galicia.
Unha nova institución creada nestes séculos vai ser a Xunta do Reino, composta por un representante (procurador) de cada unha das sete provincias do reino. O procurador que exercía a representación da Xunta fóra de Galicia era denominado Deputado Xeral do Reino. A orixe desta institución está nas irmandades ou xuntas medievais. As súas funcións eran moi variadas, dende a recadación de impostos e levas militares ata a renovación dos foros. Un dos asuntos máis discutidos foi o de lograr o voto para Galicia nas Cortes de Castela, o que non se logrou ata 1622. A capacidade de acción desta institución foi, en realidade, relativa xa que mantivo unha actitude máis chorona e lastimeira con queixas ou peticións dirixidas ó Rei, que non sempre eran atendidas.
Outro cargo era o de Capitán Xeneral, que actuaba como representante do monarca no reino e presidía a Xunta e a Audiencia. Este cargo gozaba de enormes competencias gobernativas, xudiciais e militares, aínda que moitas das súas funcións terminou por delegalas nas institucións que presidía, especialmente na Audiencia. Como representante do rei foi facendo patente a idea de centralización política e administrativa propia dos borbóns.
O principal órgano política neste períodos será, sen dúbida, a Audiencia. Naceu das reformas emprendidas polos RRCC en 1480, aínda que ata o final do XVI non se asentou como tribunal fixo de xustiza. En principio será un tribunal itinerante, pero en 1563 se asentará en Coruña. Unha das súas actividades máis constantes foi a regulación xurídica de conflitos entre particulares ou entre institucións: litixios relativos á propiedade da terra, herdanzas, sucesións en morgados, titularidade de montes, etc. O principal mérito da institución foi o de espallar a práctica do dereito en todo o territorio galego fronte á práctica da xustiza señorial ou mesmo da violencia. O creto da Audiencia entre o campesiñado foi tal que a chamaban “a fonte limpia”.
A POBOACIÓN
Os trazos ue a caracterizan son:
  • os efectivos duplicáronse entre o século XVI e mediados do XVIII, especialmente no litoral Non resulta estraño, pois, que sexa considerada nestes datas como un país moi poboado dentro do contexto español, pois dobra en densidade de poboación (45 hab/km2) ó Principado de Cataluya. Entre as razóns da alza está a expansión do cultivo do millo e da pataca.
  • a distribución espacial era daquela máis homoxénea que na actualidade, aínda que os desprazamentos cara ó litoral foron cada vez máis evidentes, especialmente dende mediados so XVIII. As provincias de Santiago e de Tui foron as que máis creceron nestas derradeiras datas.
  • o crecemento foi basicamente rural, feito que hai que por en relación coa evolución da agricultura e da industria rural. A porcentaxe da poboación galega que habitaba en núcleos urbanos era a finais do século XVI do 7,2%, sendo a cidade de Pontevedra a máis populosa, cuns 8000 habitantes. No XVIII a porcentaxe seguía a ser similar, pero as cidades máis grandes eran Ferrol, cuns 25000 habitantes, e Coruña e Santiago, con 15000.
  • contrariamente a outras zonas, no século XVIII a natalidade era bastante baixa en Galicia e tamén a mortalidade, en especial a infantil: morrían un 30 ou 40 % dos nados antes de chegar ós 18 anos. A frecuencia de crises de subsistencia e pestes, obrigaron a extremar as medidas de hixiene
XXVII. Otrosí ordenaron y mandaron que ninguna persona dé a comer a los puercos en la calle ni plaza, ni tengan en la calle maseira de piedra ni de madera para les dar en ellas de comer [...].XXVIII. Otrosí ordenaron y mandaron que ninguna persona eche agua sucia ni limpia por ventana de ninguna casa, y que si alguna vez echare, el que la echare diga tres veces, una en pos de otra, ¡agua va! y en alta voz, que lo oigan los que pasen por la calle, so pena que el que lo contrario hiciere pague por cada vez cien maravedíes y satisfaga el daño al que lo hiciere CONCEJO DE SANTIAGO. Ordenanzas municpales, 1569
  • a alta densidade provocou certo desequilibrio cos recursos dispoñibles, o que favoreceu unha intensa corrente migratoria, distinta da tradicional andoriña ás terras casteláns para traballos agrícolas, -sega- que expulsou importantes excedentes poboacionais. Un destino migratorio frecuente, e moitas veces definitivo, eran as Indias e, sobre todo, Portugal. Estímase que durante a segunda metade do século XVIII abandonaron Galicia unhas 350 000 persoas, especialmente cara a O Porto, Lisboa e Madrid. Outro tipo de desprazamentos foron os temporeiro, de importantes continxentes de traballadores cara a Castela e Andalucía nos meses da primavera e o verán.

A ECONOMÍA
a) Novos cultivos
A agricultura galega realizou un extraordinario esforzo na ampliación do seu espazo de cultivo e de intensificación do proceso produtivo, procurando así unha maior cantidade de recursos para unha poboación en crecemento. Xunto ós cultivos tradicionais (centeo, legumes, hortalizas), potenciouse especialmente o cultivo da vide, e introducíronse outros novos: millo e pataca, pero tamén pementos, tomates, feixóns,...
O millo procedente das Américas, iniciou a súa penetración a primeiros do XVII nas rías de Arousa e Pontevedra, propagándose cunha rapidez extraordinaria: arredor de 1650, no litoral, supuña xa os dous terzos da produción de cereais. Co seu éxito acabou por roubar o nome ó antigo millo que rotaba co centeo, así o vello pasa a denominarse millo miúdo ou paínzo en contraposición do novo: millo, millo gordo ou maínzo.
Segundo Bouza Brey o primeiro millo veu no ano 1604 traído desde Florida polo Capitán Xeral da Florida, o almirante asturiano Don Gonzalo Méndez de Cancio, e a súa muller Dona Magdalena de Luaces. O millo viaxou en dúas arcas pelo menos; unha perdeuse no século pasado, mais a outra consérvase en Casariego, no oeste de Asturias, de onde era o Almirante
Mentres D Gonzalo comezou o cultivo nas súas propiedades asturianas e  algunha galega, a súa dona cultivouno nas terras de Mondoñedo onde estaba a súa casa (foi o seu pai quen plantou a arboreda que hoxe seguimos vendo camiño da capela dos Remedios).
Desde a costa foise estendendo cara ó interior a través dos vales fluviais; unicamente tivo problemas de adaptación nas zonas do interior lugués e ourensán onde se empregou máis para facer papas que pan.
As vantaxes deste cultivo eran os altos rendementos (ata 10 veces superiores ós do centeo), un ciclo vexetativo curto (de primavera e de outono) e a súa fariña de doada panificación (pan de boroa).
Como ben dicía Fr. Martín Sarmiento, "más útil ha sido a España la primera espiga de maíz que se ha traído de América para ser sembrada que todo el cerro del Potosí"

O aumento do millo impulsou o desenvolvemento dos cabazos/cabozos para o secado do gran e o dos muíños de auga -de río, de canle, de maré/aceas- ou vento (tivemos un no alto de Celeiro) para a moenda.






 
Muíños de canle en Bares. Son cinco muíños encadeados na pendente do cantil

 
Muiño de maré, Senra-Ortigueira



O segundo novo cultivo incorporado máis serodiamente foi a pataca, de forma complementaria ó millo. Xa era coñecida dende o derradeiro terzo do XVI pero só se empregaba como alimento do gando porcino. O seu cultivo non foi importante ata a primeira metade do século XVII nas zonas montañosas do interior, para difundirse á présa ó abeiro das crises e fames do último terzo dese mesmo século.
Antes del año mil setecientos sesenta y ocho, año en el cual padeció Galicia los azotes del hambre y de la peste, sólo en esta provincia [Mondoñedo] se cultivaban las patatas, y en corta cantidad; pero desde aquella época se han ido extendiendo considerablemente por todas las demás provincias del reino (...). En todas partes se dan, y es un excelente recurso para suplir la falta de granos, mayormente en Galicia, donde las lluvias frecuentes son las que por lo regular ponen en riesgo las cosechas por el verano, pues estas mismas lluvias sirven para engordar las patatas.
José Lucas Labrada Romero. Descipción económica del Reino de Galicia, 1804

b) A organización das labranzas
O nivel tecnolóxico mantívose no seu horizonte medieval e as explotacións agrarias foron cada vez máis pequenas: unha media de 2-3 hectáreas na costa e de 4 no interior. Non obstante, o que predominaba era o policultivo; ademais, a complementariedade entre a agricultura e gandería (vacún e porcino) estaba moi afirmada. Esta condición mixta das labranzas galegas só era posible por se dar a circunstancia de que dispoñían de grandes espazos non cultivados directamente, pero de grandes aproveitamentos, como eran os montes e terreos incultos.
Os labregos non eran propietarios das terras, senón que as traballaban baixo diversas formas de cesión por parte dos propietarios ou dominios directos. A maior parte destas cesións eran contratos de foro, que se dividían moitas veces en subforos de diferentes graos. O foro tiña vantaxes: permitía certa lasitude ós campesiños (por exemplo, para plantar novos cultivos), e aseguraba os dominios directos da terra a través da percepción das rendas.
c) A industria
A máis importante vai ser a téxtil. A elaboración de tecidos, tanto de lá coma de liño, era unha actividade de fonda tradición artesanal urbana e rural que os historiadores a denominarán “industria rural doméstica”, porque se baseaba no traballo prestado no propio domicilio dos campesiños e non na concentración fabril. O traballo cubría as propias necesidades e, incluso, permitía unha certa comercialización local ou aproveitaba as andoriñas a Castela para vender no exterior. Chegaron a ser moi coñecidos os lenzos chamados “viveiros”, “coruñas” e “lourenzás”, que se vendían na Corte madrileña.
Pero na segunda metade do século XVIII, cando se liberaliza o mercado colonial americano, esta actividade cobra un importante pulo grazas ás masivas importacións do liño do Báltico e a instalación das primeiras fábricas téxtiles. O liño chegaba ós portos de Viveiro, Ribadeo e Carril, o que favoreceu a aparición dunha capa de comerciantes importadores recentemente instalados en Galicia, como Raimundo Ibáñez, que tamén facían de compradores dos tecidos campesiños con vistas á súa exportación. É dicir, encargábanse de subministrar materia prima ós tecedores e comprarlles a mercancía manufacturada. Pero as limitacións técnicas dos campesiños así como o conservadorismo dos comerciantes, progresivamente asimilados ás clases rendistas agrarias, e a perda das colonias americanas, fixo que esta puxante actividade industrial fracasara nos anos seguintes.
Outra industria desenvolvida nesta época foi a da salga no sector pesqueiro, favorecida pola chegada de cataláns con mentalidade empresarial contra 1750. 

Mulleres traballando na xávega/rapeta ou boliche


Son tamén eles os que introduciron importantes cambios na pesca primeiro (substitución do cerco polo arrastre, mediante xávega), na técnica de conservación despois (en lugar do tradicional cochado -a sardiña con cabeza e coa graxa- o prensado catalán que eliminaba a graxa) e na organización: introdución do traballo asalariado e unha nova comercialización da produción, enviando ó Mediterráneo as sardiñas galegas.
A salga impulsou o comercio de sal traído desde Cádiz, a primeiros do XIX había 400 salazoneras, 80% delas en mans cataláns.
Os ilustrados galegos foron moi críticos, pese a que o método dos cataláns era moito máis rendible.
Vivía esta provincia en el seno de la paz y de la abundancia; gozaba de los frutos de su costa y suelo, sin la angustia de perderlos en el futuro; los exportaba en naves propias a los países extranjeros...; de repente se presentan los industriosos catalanes, esos holandeses del mediodía... que trastornan el comercio de sus naturales, dejándolos en una sujeción precaria, los empeñan en contratos que causan ruina y les anticipan en vinos y aguardientes el valor de su futuro trabajo, vician sus costumbres y fomentan la holgazanería..
Cornide Saavedra. 1774

A pesca dos cataláns en Galicia, e a franqueza e o método con que a executan, é outro atranco considerable á riqueza da nación (…) A introdución dos cataláns en Galicia, a natureza das súas redes, e o método do seu comercio de sardiña foi o golpe lamentable, que fixo máis sensible os danos. (…) O proferir que os galegos son ociosos, e de curto espírito, que se satisfán con moi pouco, que non entenden de salgaduras, e que non farían producir á pesca sen o auxilio dos cataláns todas as vantaxes que ofrece a súa natureza, é non coñecer o territorio,descorrer por inclinación propia e aínda desautorizar o ministerio (…). Galicia non pode dar emprego en varios postos a moitos dos seus fillos ociosos e pobres, porque se lles entregan ós cataláns. Estes mesmos homes cos seus instrumentos impiden a ocupación doutros moitos porque non precisa dos seus brazos o uso da xávega. Unha parte do xuro que debía mellorar a dita do Reino, pásase á nación opositora. O galego cando puider facer a salgadura e o comercio por si mesmo, véndelle o xénero en frasco ao catalán que llo compra, contentándose só co ben que mira (…). O catalán que pesca en Galicia e subsiste arraigado en Cataluña élle un vasalo moi útil á Coroa; pero non equivale este beneficio dano que lle ocasiona ao galego.
                     Somoza de Monsoríu, F.: Estorbos y remedios de la riqueza de Galicia, 1775

Ademais destas renovacións houbo dous sectores con importantes modificacións no XVIII:


  • A siderurxia en Sargadelos, unha experiencia histórica levada a cabo por Raimundo Ibáñez, un asturiano afincado en Ribadeo, futuro marqués de Sargadelos. Comezou cunha ferrería en Muras á que seguiu, en 1791, a siderurxia de Sargadelos, o seu proxecto máis importante que contaba cun alto forno, o primeiro deste tipo en España. Tras obter a licencia, montou unha fábrica de potes, pero a baixa demanda obrigouno a cambiar de produción, pasando a no 1794 a fabricar municións para o Exército.
    A industrialización motivou protestas campesiñas, estimuladas polo clero (bispo de Mondoñedo e cregos da zona en razón dos dereitos xurisdicionais prevalecentes) e as xustizas locais (contra da tala de árbores para o combustible). As razóns de fondo estaban na negativa do empresario a pagar o décimo das fábricas, na apropiación de montes comunais para a obtención de madeira, na concesión real para o transporte de carbón desde as montañas e das municións ata os portos fose realizado polas xentes da zona.A situación foise tensando ó adoptar Ibañez medidas máis duras (multas, confiscación de bens, castigos con cepos e o emprego dun corpo militar para obrigar ós campesiños a facer o transporte) desembocando en conflicçtos que acabaron con varios mortos no 1798.
    Pese a todo, no 1804 aparecería tamén a fábrica de louza -aproveitando a cualidade dos caolíns da zona- que ía ser acompañada dunha de tecidos e outra de vidro, pero que non chegaron a se por en marcha. Un motín, ocorrido en Ribadeo durante a guerra de Independencia, acabou en 1809 coa vida de Raimundo Ibáñez, un burgués que pretendeu desprazar ós señores tradicionais. Foi un exemplo de como a estrutura social da comarca non foi capaz de asimilar unha tentativa industrializadora moderna que, sen embargo, permaneceu por moito tempo no sentir dos galegos.
Ver, Marqués de Sargadelos



  • A construción naval en Ferrol constituíu unha importante actividade. A importancia estratéxica da ría valeulle ser nomeada por Filipe V no 1726 como capital do Departamento Marítimo da zona Norte grazas á cesión dos dereitos señoriais sobre a zona do conde de Lemos. Primeiro os asteleiros estiveron na Graña para pasar logo á ensenada de Esteiro, extramuros da primitiva vila ferrolá.

    A actividade fixo medrar considerablemente a cidade: a poboación duplicouse (a mediados do XVIII, traballaban na construción naval uns quince mil obreiros), fixéronse novos barrios (o de Esteiro para os obreiros e da Magdalena para o persoal da Mariña, este con traza ortogonal ó xeito ilustrado) e se construíron as fortificacións da ría.
Barrio de Esteiro

Barrio da Magdalena

Os arsenais e estaleiros de Ferrol coa súa avanzada tecnoloxía, coa súa racional planificación e coa alta cualidadade das instalacións foron a admiración de todos os visitantes da cidade, o mariño inglés W. Pitti dixo: se Gran Bretaña contase cun arsenal coma Ferrol rodearíaoo dunha muralla de prata.



Xunto destas importantes iniciativas empresariais, houbo outras non tan relevantes como a fábrica de sombreiros coruñesa de Barrié que chegou a producir 40.000 chapéus ó ano e a empregar 200 obreiros; as de lonas e xarcias para a Armada Real e de mantelerías de Sada, promovidas por flamengos, que foron os que introduciron o cultivo do liño en Galicia, ou as tentativas de tecidos de algodón en Pontevedra.
d) O comercio
As actividades comerciais estaban en relación coa evolución da agricultura e coa sorte seguida polas diferentes iniciativas industrializadoras. Había un comercio interior ben asentado pola aparición de numerosas feiras e mercados locais, pero ás que xa concorrían maragatos e arrieiros que traficaban en lenzos e gando. O mesmo viño do Ribeiro formaba parte do comercio interior, ó destinarse case en exclusiva á cidade de Santiago.
Nos antigos lugares de feira aínda se conserva nalgúns casos, os pendellos, esas pequenas construcións que constituían os puntos de venda, como en San Andrés de Boimente


Na feira de Parga, restaurados
Agolada, pendellos do XVIII
O comercio exterior tivo que ser máis importantes, polo menos cualitativamente. Exportábanse lenzos cara ó interior de Castela e ó mercado americano, e importábanse, ademais de liño, augardente, e de cando en vez, grans; traficaban os casteláns co peixe salgado e os tratantes de gando coa súa exportación cara a Castela e Portugal.
En conxunto, o desenvolvemento comercial da Galicia do Antigo Réxime non alcanzou niveis comparables a outras economías periféricas como a vasca, a catalá ou a andaluza. A apertura do porto da Coruña para o comercio coas colonias de América, dende 1764, foi un paso importante pero insuficiente.


SOCIEDADE
A composición interna da sociedade do Antigo Réxime en xeral, e de modo moi especial en Galicia, obedece a dous parámetros ben distintos, pero complementarios. Dunha banda, a liñaxe ou estamento permite demarcar a aqueles que se coñecen como os privilexiados, isto é, aqueles que por propia constitución xurídica gozaban de exencións, privilexios e honras por ser quen eran: nobreza laica e eclesiástica. Doutra parte estaba a riqueza económica, isto é, o dominio da terra, que en Galicia se traducía case directamente na percepción das rendas agrarias. Aparecen así os rendistas; rendistas e privilexiados son case sinónimos e constituían, polo tanto, o cumio da sociedade galega. Cabo deles estaban, con distinta subordinación, os campesiños, e fóra desta división de base territorial algúns grupos máis: comerciantes, funcionarios, artesáns e mariñeiros. Pero o alicerce desta sociedade era, naturalmente, a terra e os ingresos dela derivados.
Vexamos con máis detalle os trazos de cada grupo:

a) Nobreza e clero
A alta nobreza desde o reinado dos Reis Católicos viviu ausente de Galicia, ocupando altos cargos na administración e no Exército, polo que será a baixa nobreza, a fidalguía, quen ocupe o seu posto de poder político e económico. Abandonadas as súas casas, perdidos os seus patrimonios ou desaparecidos os derradeiros membros das familias, as linaxes das grandes casas nobiliarias acabaron por desaparecer.
O clero tamén se beneficiou da emigración á Corte da alta nobreza, conformaba un grupo moi poderoso que percibía unha parte moi importante das rendas agrarias - o gasto principal era o consumo interno e as esmolas- e exercía un enorme poder no seu territorio. Sen embargo parece que deixaba moito que desexar o seu comportamento (por exemplo, o número de cregos con fillos era moi numeroso) a xulgar pola reiteración das normas
Que nuestros clérigos y de nuestras dióceis sena honestos en su vivir y se aparten de coloquios y conversaciones con mujeres no honestas o sospechosas, y no tengan en su casa, por ninguna manera ni por vía de servidumbre, mujer alguna de que se pueda tener sospecha. (...) Que se afeiten la barba de quince en quince días, o al menos de mes en mes.
Estatuto sinodial. Mondoñedo , 1534
 

a) Fidalguía
Esta pequena nobreza, beneficiouse do cobro das rendas porque son un grupo de intermediarios entre os propietarios e os usufructuarios. Pódese calcular que preto dun terzo dos ingresos de orixe agraria que producía anualmente Galicia ían parar ás mans da fidalguía. Eran case 11000 os censados a mediados do XVIII e, ademais, tiñan canda súa aldea ou parroquia na que exercían principal influenza.
Paseniñamente irán pasando do rural ó urbano, ocupando cargos municipais e postos administrativos relevantes como notarías ou rexistros.
A súa categoría social farana visible mediante a construción de grandes casas pacegas con evidentes signos de ostentación.
Ós gastos dos pazos e ó do consumo interno hai que sumarlle o pago de estudos ós segundóns, o “gusto polo vivir etiqueteiro" e o que debían devolver á Igrexa en concepto da renda foral, o que ocasionou moitos preitos e máis gastos aínda.


Pazo de Antequeira (Rois)

Pazo da Trave (Viveiro)





b) Campesiños
Supoñían a base fundamental desta sociedade, tanto polo número (un 80% da poboación) coma polo que producían. A pesar dos seus problemas os labregos foron capaces de realizar algunhas innovacións, como a introdución de novos cultivos, as rotacións máis intensivas ou o pechamento de baldíos.
Non todos estaban na mesma situación: había labregos, viúvas e pobres de solemnidade que apenas tiñan de que vivir. Había outros ben situados, superando as súas rendas, ás veces, ás dos fidalgos. Pero para a maior parte do campesiñado, despois de pagar rendas e décimos, non era fácil a supervivencia; fames e pestes eran frecuentes e o recurso ás esmolas dos mosteiros era a táboa de salvación. Nas bisbarras do interior a situación era peor e a emigración un recurso importante, mentres que noutras bisbarras a situación era moito mellor e de aí o crecemento da poboación nestes séculos.
A presión fiscal desencadeou protestas, como esta que, iniciada na Ulloa, estendeuse por moitos lugares: Curtis, Melide, Lugo, Vilalba,... O motivo foi a creación dun novo imposto, a Única, que os funcionarios cobraban directamente nas feiras as porcentaxes sobre as vendas realizadas
La llamada "partida da Ulloa" estaba formada por un corto número de paisanos armados la mayor parte de palos, que presentándose en el paraje de lacuatropea de ferias tocando una cierta corneta o instrumento rústico, alborotaban y espantaban el ganado vacuno, de cerda y caballos, introducían con esto la confusión, y mientras se desparramaban y corrían las gentes a defender y recoger sus animales, descargaban golpes sin piedad sobre los alcabaleros y dependientes de la Real Hacienda a la voz de ¡Viva el rey! ¡Viva la Ulloa! ¡Muera la Única!, robaban las cajas y administraciones y cometían otras diferetes tropelías. esparcían que en estono obraban contra el rey, pues las nuevas exacciones no procedían de la voluntad de S.M., sino de la rapacidad y abuso de los administradores y ministros de rentas reales, que se habían propuesto engordar con la sangre de los pobres.
Juan M. de BEDOYA. Retrato del Emm. Excmo. sr.D.Pedro Quevedo Quintano, 1835
c) Grupos urbanos
Son os non vinculados á terra: os mariñeiros, agrupados en gremios e cofrarías e dominados dende 1750 polos fomentadores cataláns; os artesáns, tamén cinguidos a unha actividade gremial; e os comerciantes, a burguesía comercial, que vive un período de esplendor durante o s. XVI na súa condición de mercaderes en panos, cambistas ou exportadores do viño de Ribeiro e que entrou en decadencia durante o s XVII, para volver a rexurdir con forza no século seguinte coa comercialización de produtos téxtiles, á fabricación de sombreiros, á exportación de gando e ó comercio colonial. Pero moitos deles acabaron por dirixir cara á terra moitos dos seus aforros, especialmente durante o período das desamortizacións, o que supuxo un freo ó desenvolvemento comercial e industrial de Galicia.


A CULTURA
a) A arte
Coinciden tres estilos sucesivos: renacentista, barroco e neoclásico. Como acontecera co Románico medieval, foi a cidade de Santiago o faro que iluminou case toda a arte barroca, a partir da propia catedral. Pero agora case todos os mestres de obra serán galegos, destacando Domingo de Andrade ou Fernando de Casas.
Todo o patrimonio artístico de Galicia se viu transformado neste período. Catedrais e mosteiros foron remodelados ou ampliados; as ordes menores ou as de recente implantación, como os xesuítas, ergueron edificios de nova planta; moitas igrexas enriquecéronse con baldaquinos, coros ou retablos, e, aínda que con menor intensidade, tamén a nobreza se incorporou a esta euforia artística e construíu multitude de edificios, tanto na cidade coma no campo.
Vexamos algunhas mostras





A ILUSTRACIÓN EN GALICIA
Esta corrente de pensamento ocupou toda a historia de europea ó longo do s XVIII, considerado o Século das Luces pola importancia que se lles atribuían “as luces da razón”, como instrumento de mellora individual, pero tamén como método para lograr unha reforma da sociedade mediante a instrución. No caso galego as ideas propias da Ilustración manifestáronse vizosas na segunda metade do século, dando lugar a unha importante explosión cultural. Este esplendor cultural fundamentouse en persoas concretas, pero tamén en institucións xa existentes, como a Universidade, ou novas, creadas por iniciativa dos ilustrados, como as Sociedades Económicas. Unha grande parte dos ilustrados eran, ademais, membros do clero, regular (Sarmiento, Feijoo) e secular (Sánchez, Castro).
As reformas ofrecidas van desde a denuncia da situación da agricultura ou a exportación de gando ata a industria do liño, as vías de comunicación ou a propia identidade cultural de Galicia. Tres serán os problemas obxectivo das propostas de solución aportadas polos ilustrados. O sector agrario, a diversificación económica mediante o fomento da industria popular, e a cultura de Galicia. As solucións para os dous primeiros temas non foron moi orixinais, pois onde a achega dos ilustrados foi máis brillante sería no eido da cultura, constituíndo en conxunto a primeira visión global e integrada de Galicia, apreciando a súa historia, reivindicando a súa lingua e denunciando o inxusto de que eran obxecto os galegos fóra destas terras. Nesta tarefa intelectual destacan os nomes dos frades bieitos Feijoo e Sarmiento e fidalgos como Cornide. Con todo, a figura máis senlleira será Martiño Sarmiento, primeiro grande estudoso da lingua galega e da súa historia, e propugnador do seu emprego e da necesidade de estudala. Ademais, a súa curiosidade intelectual levouno a se interesar pola historia natural, a numismática, o folclore e os estudios literarios. Foi o primeiro erudito galego que se ocupou da poesía lírica medieval. Pola súa parte, Feijoo quixo incorporar ó seu “Teatro Crítico” as principais “glorias” de Galicia, para reivindicar a súa riqueza cultural como pobo. Aínda que estes ilustrados carecían dunha ideoloxía política concreta, moitas das súas propostas pasaron a formar parte do caudal intelectual que acabou madurando no seo do galeguismo do s XIX.
As posicións ideolóxicas dos ilustrados foron, con todo, diferentes entre si. Houbo algúns que, como Sarmiento, avogaban en moitos aspectos por retornar a un mundo feudal en vías de desaparición, outros, como Cornide ou Somoza de Monsoriu, adoptaron posicións máis reformistas; mentres que unha minoría, como Lucas Labrada e Marcelino Pereira,defendían posicións próximas xa ó liberalismo.
Aparte das personalidades, fundáronse institucións entre as que destacan:
- En primeiro termo a Academia de Agricultura do Reino de Galicia, fundada no 1765. O seu obxectivo inicial era investigar as causas da decadencia da agricultura nas provincias galegas e propor solucións. Con todo, non foi institución de grande alento en Galicia e acabou por desaparecer en 1774.
- No 1785 fundouse o Real Consulado Marítimo da Coruña, institución imprescindible para regular a vida mercantil deste porto que, desde 1778 tiña libre comercio con América. As súas competencias eran abondosas, destacando a solución dos litixios entre comerciantes e armadores. Andando o tempo, o Consulado destacaría na defensa do liberalismo fronte ó absolutismo de Fernando VII, cando Coruña se converta, xunto con Cádiz e Barcelona, nun dos tres bastións do liberalismo español.
-Outras foron as Sociedades Económicas de Amigos do País, que desenvolveron unha extraordinaria actividade no s XIX. Creáronse neste tempo dúas, a de Santiago e a de Lugo. As súas primeiras actividades estiveron dedicadas ó estudo e mellora da industria do liño.


O século XIX

O comezo do novo século ven marcado pola Guerra de Independencia contra os exércitos franceses, pero ó mesmo tempo iniciouse un proceso que marcaría a fin definitiva do Antigo Réxime: a revolución liberal que con avances e retrocesos non chega a consolidarse ata despois do reinado de Fernando VII



1.- GUERRA E REVOLUCIÓN
Monumento canmemorativo da batalla de Pontesampaio
A loita contra as tropas francesas durou de xaneiro a xuño de 1809, e veu derivada do feito de que o mariscal Soult se dirixiu a Galicia, e ocupou o territorio, en persecución das tropas inglesas comandadas por John Moore. Na reconquista do territorio, ademais de corpo do exército, participaron guerrillas populares, que conseguiron sonados éxitos, como a batalla de Pontesampaio (tamén actualmente se celebra un festa de recreación histórica). Estas guerrillas estiveron dirixidas polos coroneis Morillo e Cachamuíña.
A loita contra o francés foi un episodio moi popular -aínda que a reación non se produciu ata que os galegos viron os franceses nas súas casa- na que os fidalgos e os clérigos conseguiron hexemonizar un campesiñado orientándoo para a loita contra o inimigo, pero non contra a abolición dos señoríos, dos décimos ou a Inquisición.


Ademais, dende 1808 ata 1839, sucedéronse os enfrontamentos entre as dúas correntes ideolóxicas, o carlismo e o liberalismo. As ideas liberais colleron grandes enraizamento en vilas e cidades, como na Coruña, onde se produciron episodios coma o pronunciamento de Porlier a favor do liberalismo, que acabou coa morte deste xeneral. En cambio, en Galicia, o carlismo nono conseguiu dispor dun exército propio, pero foi capaz de erguer numerosas partidas guerrilleiras que continuaron practicando accións similares ás emprendidas durante a ocupación francesa; estas estiveron dirixidas por fidalgos e frades e tiveron doada acollida en comarcas onde había mosteiros importantes, coma os de Samos, Sobrado ou Oseira. Tamén houbo núcleos carlistas urbanos, como o de Compostela.


Malia a derrota militar, foi evidente o arraigamento sociolóxico que o carlismo continuará a ter en Galicia. Pero esta defensa do Antigo Réxime non impediu a posta en práctica das institucións e as medidas políticas do liberalismo. Isto significa que se efectuou a desamortización e que os antigos señores perderon parte das súas antigas atribucións ó desaparecer o concepto de señorío. Unha das mudanzas máis notables e duradeiras da época liberal foi a instauración dun novo sistema administrativo, que supuxo unha ordenación do territorio de forma radicalmente distinta á existente con anterioridade. No ano 1833 foi creado o sistema provincial, pasando a catro as provincias galegas, acrecentándose a súa función. Á fronte de cada provincia figuraba un gobernador civil, que era o representante do poder central. Foron creadas tamén, a partir de 1836, as deputacións provinciais e fixáronse os límites dos máis de 300 concellos nos que se dividía o territorio galego.


2. A POBOACIÓN
A demografía presentaba, nos últimos séculos, un saldo evolutivo pobre, e iso que Galicia entrara no século XIX cuns indicadores demográficos de aceptable modernidade, entre os que sobresae a case ausencia de mortaldade catastrófica. A distribución xeográfica mudou notablemente, acentuándose a tendencia xa rexistrada dende finais do s. XVII do desprazamento do peso da poboación dende o interior cara á costa e, tamén, o lento pero decidido crecemento dos núcleos urbanos.
A emigración foi o factor máis definitorio da demografía galega contemporánea. Canto mías se unificou e desenvolveu o mercado mundial, mellores perspectivas se abriron para a emigración galega. Durante máis dun século, o feito migratorio formou parte de vivencias dos galegos: nunha poboación que roldaba os dous millóns de habitantes ó comezar o s XX, tense calculados dous millóns de emigrantes netos. Trátase, polo tanto, dunha emigración masiva, dirixida ós países americanos, especialmente Cuba, Arxentina, Brasil, Uruguai e Venezuela. Isto é un síntoma evidente dos problemas co que se enfrontaba a economía galega da época: o esgotamento dos métodos tradicionais de expansión agraria (ampliación da terra cultivada, desaparición dos barbeitos), que xa non servían, era un feito que favoreceu a emigración. Esta característica foi compartida por outros países europeos, especialmente Irlanda e Italia.


3. A EVOLUCIÓN ECONÓMICA
  • A terra. Os propios coetáneos tiñan unha clara conciencia de que a agricultura se atopaba nunha situación definida como “atrasada” e “ruinosa”, eivada como estaba por moi diferentes razóns: cultivos agrarios aínda pouco mudados, técnicas de explotación a terra apenas modernizados, permanencia do sistema foral, labranzas miúdas e impostos que diminuían as economías labregas.
    As características máis sobranceiras son a desamortización e permanencia do sistema foral, o minifundismo nas labranzas e o novo sistema tributario.
    - A desamortización eclesiástica foi un proceso de fondas repercusións, dado que a Igrexa cobraba case os dous terzos das rendas e décimos de orixe agraria. O primeiro paso do proceso desamortizador foi a exclaustración das comunidades monásticas a partir do ano 1835; moitos frades, que non eran galegos, retornaron ós seus lugares de procedencia ou ficaron como curas de parroquias próximas. O mobiliario, as boticas e os mosteiros non sempre foron ben conservados, e daquela espoliouse un importante patrimonio artístico. Pero en Galicia a riqueza destas institucións eclesiásticas estaban constituídas por foros e censos, isto é, dereitos a percibir unha parte do que se producía nas explotacións agrarias da terra. O que o Estado expropiou e vendeu logo foron, precisamente, esas rendas que pagaban campesiños ou mesmo fidalgos e non as terras que as producían. Por esta razón, continuaron como foreiros e rendeiros os mesmos que antes eran dos mosteiros. A influenza desta desamortización foi escasa, malia que fixo posible a aparición dunha nova clase de rendistas agrarios: os compradores da desamortización, moitos deles, burgueses comerciantes. A partir de 1855 comezou a segunda fase desamortizadora, aquela que afectou ás amplas masas de bens comunais pertencentes ós concellos e que eran aproveitados de forma colectiva. Sen embargo en Galicia, como en todo o norte, estes bens quedaron excluídos da desamortización, xa que non había propios que desamortizar porque os concellos eran de recente implantación en Galicia e os montes seguiron en mans das parroquias e aldeas, pois soamente se expropiaban os dos concellos. Polo tanto, as comunidades campesiñas seguiron explotando estas terras mediante contratos colectivos e mantiveron unha extraordinaria solidariedade que chegou ata ben entrada o século XX.
    - Se o minifundismo pervive non é pola  conexión coa presión demográfica, pois xa vimos que a maior parte do excedente de poboación rural emigra, senón coa permanencia dos trazos tradicionais do sistema agrario: foros, rendas e usos comunitarios, que non permitían evolucionar cara a explotacións máis grandes.
    - Un dos problemas máis sentidos pola sociedade agraria galega foi a aplicación dun novo sistema tributario xurdido da reforma de Mon-Santillán de 1845. “Trabucos” era como se denominaban os numerosos impostos que tanto labregos coma arrendatarios deberían pagar ás institucións da facenda estatal, provincial ou municipal. De todos eles, os máis temido eran a contribución territorial e os “consumos”, que gravaban o consumo feito pola poboación. A ,máis de que habína de ser pagados en diñeiro, estes impostos acrecentaronse moito ó longo da segunda metade do s XIX.
  • Unha industria esmorecente. Se na Europa Occidental observase un período de diversificación económica e de difusión da industrialización, en Galicia predominaron máis as ausencias das iniciativas industriais, de xeito que se produciu unha verdadeira “desinsdustrialización”. 
- Unha das industrias tradicionais máis importantes era a téxtil, pero tanto a súa organización interna, caracterizada pola escasa calidade técnica e a ausencia de comerciantes que dirixisen o proceso innovadores, como a competencia exterior (inglesa) e interior (castelá) fixeron de dobre cuña que rematou por fender este intento de diversificación da economía galega. A industria mantívose, polo tanto, nuns niveis rudimentarios e case artesanais. 
Batáns de Mosquetín en Vimianzo
 - A produción de ferro nas ferrerías tradicionais das montañas luguesas, perviviu ata case o fin do século.
Ferrería de Seoane do Courel
  - Colleu certo pulo a industria dos curtidos que comerciantes de orixe vasca montaron ás aforas de vilas e cidades. No marco do golfo ártabro, chegaron a instalarse, máis de vinte establecementos.
- Sobreviviu a actividade nas salgadeiras agora construídas en pedra de cantería mesturada con cachotería. Ó seu carón situábase o almacén do sal (alfolí). Nos derradeiros anos do s XIX, abrallou con forza unha industria conserveira que formou parte dun proceso de modernización ampliado no século seguinte. Considerase a primeira conserveira, a fábrica montada no 1843 na Illa de Arousa.
    Salgadeira de Cubelas (San Cibrao)
Fábrica de conservas en San Cibrao, xa con cheminea
- Fortaleceuse a Fábrica de Tabacos da Coruña. Mira o vídeo do traballo das mulleres, as cigarreiras, nesta fábrica.
- Un apartado especial merece a construción de vías terrestres de comunicación, que foi un proceso lento e serodio. O ferrocarril, símbolo de progreso, non chegou a se construír en Galicia ata fins de século. Despois da inauguración da liña Carril-Santiago en 1873 e A Coruña-Lugo en 1875, o noso territorio non se unirá a outros territorios españois ata dez anos despois. Con todo, haberá que esperar ata os anos do franquismo para que s vías férreas alcance a comunicar as principais vilas e cidades. A demora na construción das liñas debeuse á actuación localista da burguesía, a súa escasa potencia e o custoso que era, para as compañías concesionarias, a realización do trazado. Ó final, o plano das liñas férreas adoptará un deseño arborescente e radial que perseguía a integración de Galicia no mercado interior español (para comerciar co gando, principalmente) e non a comunicación interna das provincias galegas.
  • O comercio e a banca non deron suplido as carencias sinaladas.O comercio interior seguiu vinculado ó ámbito local de feiras e mercados; o comercio exterior centrouse na importación de produtos manufacturados, moitas veces luxosos, para satisfacer á clase fidalga e burguesía rendista, e na exportación de gando bovino con destino a Portugal e a Inglaterra. A banca galega, ligada a comerciantes portuarios ou composteláns con base en Carril, apenas supera a súa dimensión local e non exerce case funcións de depósito ou captación de aforros. Esta posibilidade última, ligada directamente ás remesas de diñeiro enviado pola emigración, experimentará un gran desenvolvemento no s XX. Pero o máis rechamente nesta situación bancaria é que nun país eminentemente agrario, non se desenvolvese o crédito temporal. A razón é dobre: as explotacións agrarias non precisaban apenas capital porque non n investimentos nelas, e, doutra banda, tampouco se produciu unha importante transferencia de terras que estimulara a concesión de préstamos hipotecarios.
4.- SOCIEDADE AGRARIA E CACIQUISMO POLÍTICO
Xa sabemos que nesta etapa quedan abolidos os señoríos das clases privilexiadas, e isto é a principal novidade con respecto á etapa de Antigo Réxime. Pero a desaparición destes señoríos non se traduciu, como sucedeu no resto de España, na conversión dos antigos señores en propietarios. E isto porque moitos señoríos eran eclesiásticos, e tralas desamortizacións, non puideron seguir beneficiándose da riqueza agraria, nin como propietarios nin como rendistas. Ademais, no caso dos señores laicos, resulta que o sistema foral bloqueou esta vía, xa que os campesiños tamén poden ser considerados “propietarios” das terras (tiñan o “dominio útil”) e polo tanto os nobres non tiñan o control absoluto das súas posesións.
  • Unha sociedade de rendistas. O amplo grupo de rendistas estaba composto, fundamentalmente, por algúns nobres absentistas, fidalgos de pazo, burgueses investidores en rendas e terras e mesmo cregos e campesiños. Pero esta heteroxeneidade social aparece claramente hexemonizada pola fidalguía ou pequena nobreza rural galega. Non obstante, a súa riqueza de base agraria foise deteriorando ó longo do século pola erosión que padecía a renda territorial (non subían as rendas por culpa do foro) e complementándose cos ingresos procedentes da milicia, da administración ou do ensino. Así, comezará a declinar esta preeminencia fidalga, aínda que o caciquismo imposto por estes nas vilas e no rural terá moita importancia ata ben entrado o s XX.
  • Burguesía e proletariado apenas foron capaces de tronzar este tecido social tan ben tramado por señores e labregos. A burguesía, maioritariamente comercial, aparecía espallada por vilas e cidades, dedicada á comercialización de produtos manufacturados de procedencia exterior, ó prestalo usurario e ó investimento en terras e rendas de parte dos seus aforros. Os núcleos urbanos coa burguesía máis poderosa foron A Coruña e Santiago. Pero os proxectos de modernización liberal non foron asumidos por moitos dos seus compoñentes, xa que actuaban cun sentido localista moi marcado. Desde esta perspectiva pode dicirse que non existiu burguesía galega do s XIX con proxección estatal e comerciantes maragatos e doutras orixes tiveron que suplir o que non daban cuberto os burgueses galegos pola súa teimuda vinculación coas rendas e coa terra. En canto ó proletariado, a súa importancia correu parella á da industria que tan escasamente xurdiu na Galicia decimonónica. As manifestacións políticas do obreirismo galaico apareceron primeiramente subordinadas ó republicanismo federalista. A pesar de todo, pola súa iniciativa foron fundados “Círculos de Artesanos” e “Ateneos”, así como xornais e actividades de lectura. Cara a finais do século a tradición obreirista ferrolá e coruñesa viuse potenciada coa achega procedente da cidade de Vigo, onde se estaban a botar as bases da industria conserveira.
  • O caciquismo foi unha das características da sociedade galega da segunda metade do s XIX, unha modalidade de clientelismo político moi frecuente na Europa da época. O cacique, considerado como un mediador entre unha sociedade rural e tradicional e a sociedade urbana e política exterior, foi moi ben descrito polos escritores da época. Os caciques dominaban o voto e a vida social do territorio onde exercían como tales. A base de promesas, favores ou ameazas conseguiron obter para eles mesmos ou para a familia da que eran “clientes” os cargos públicos e outras prebendas. Así, familias como as de Quiroga, Flórez, Alvarado, o marqués de Figueroa ou o Conde de Pallares, os Riestra ou Bustelo, conseguirán acceder a Cortes coma deputados, mentres dominaban as distintas comarcas galegas a través doutros pequenos caciques locais.
5. AS TENDENCIAS ARTÍSTICAS
Perdeu importancia a arte de carácter relixioso, tanto pola perda da influencia económica da Igrexa trala desamortización como por unha progresiva laicización da sociedade por mor do liberalismo.
O esplendor da arte barroca deixou paso a unha arquitectura vinculada ás remodelacións e ensanche de cidades, e a novos elementos, como o emprego do ferro en pontes e viadutos ferroviarios.
Ademais, xurdiu con forza unha escola pictórica que introduciu o costumismo e a paisaxe na tradición artística de Galicia. Entre os artistas máis sobranceiros están os pintores, que trataban de reflectir a sociedade do seu tempo a través do retrato, a composición de escenas da vida cotiá, as paisaxes,.. Un dos destacados sería Dionisio Fierros, que comezou a traballar en Galicia cara ó ano 1855. Do derradeiro terzo do século serán , gran retratista, e Serafín Avendaño, paisaxista. Un tanto máis renovadores poder ser Ovidio Murguía (fillo de Rosalía de Castro e Manuel Murguía) e Parada Justel.


Dionisio Fierros, Romaría preto de Santiago
Fenorella, Fiandeira


Avendaño, Paisaxe


Murguía, Mariña



Parada Justel, O recordo das xoias




EXERCICIOS